Henrik Wergeland – vår fremste poet?

Det mest kjende biletet av Henrik Wergeland – og signaturen hans. Av O. F. Knutsen / Riksarkivet.

For mange lyrikkelskarar og litteraturekspertar vert framleis Henrik Arnold Wergeland (1808–1845) rekna som vår fremste norske poet. Sitt korte liv til trass, og sjølv om han i det siste dryge året var (meir eller mindre) lenka til sjukesenga, var han utruleg produktiv. Ja, i desse 14 månadane skreiv han til saman 860 sider lyrikk og 570 sider prosa, det meste av ypperste kvalitet.

Barneår

Henrik kom til verda i Kristiansand som adjunkt Nicolai Wergeland (1780–1848) og Alethe Dorothea Thaulow (1780–1843) sitt første (av fem) born. Faren var tilhengjar av Rousseau sine idear om fri barneoppdraging og konstruerte etter at Henrik vart fødd ei rekkje paragrafar (som han titulerte «Henrikcopedie»); noko som i praksis tydde at Henrik i prinsippet hadde fritt fram med det aller meste.

Den yngre systra hans, forfattaren og kvinnesaksvinna Camilla Collett (1813–1895) harselerte mange år seinare om faren sin «Hang til å skabe seg Theorier og tage Livet illusorisk». Blant reglane var m.a.: «Opdrager ikke den Lille til Ammestuen eller Sophaen; men til Verden», «Tving ham ey til Rolighed, Stillesidden, Maneerlighed, eller til at lære altfor tidlig», og «Indskrænk den lilles selvvirksomhet saa lidet som muligt». Sjølv om faren seinare måtte innrømme at eldstesonen sine mange krumspring medførte mange kvaler («utallige Sorger, Fortræder, Ærgrelser, Beskjæmmelser Henrik foraarsaget mig fra sin barndom af»¹), finn vi følgjande dagboknotat frå 1813: «Henrik har et besynderligt Glimt i Øjnene, som jeg ikke ser hos mine andre Børn. Han skjønnede meget tidlig; han røbede tidlig en stor Hukommelse og fatter meget let.»

«Grunnlovens seks år eldre bror»

Då Henrik var ni år flytta familia til Eidsvoll, der faren tiltredde stillinga som sokneprest. Her vart Wergeland sin interesse for grunnlovsarbeidet vekka, ikkje minst av di faren var ein av dei 112 «fedrene på Eidsvoll».² Henrik Wergeland kom difor til å kalle seg «Grunnlovens seks år eldre bror» og var heile livet sterkt knytta til heimbygda, der «Norriges Frihed» var «fød».

Fram til han var elleve og vart elev ved Christiania Cathedralskole³, hadde far Nicolai og ein huslærar sørga for undervisninga hans. I Christiania budde han dei to første åra hjå mora si syster Henriette Aubert, men der likte han seg dårleg (onkelen var svært streng), og flytta på hybel som trettenåring. Hybelverten var imidlertid ein såkalla høker, ein som selde brennevin i tillegg til daglegvarer. Biografen Yngvar Ustvedt (1928-2007) skildrar unge Henrik sitt liv i denne tida som følgjer:

… ha vært sterkt preget av rangling og utsvevelser, bordellbesøk, slagsmål og nattlige eskapader til skumle buler. Hans atferd skal ha gjort ham beryktet allerede som skolegutt, og engasjementet på skolen kunne visst vært større. En lærer skrev: «hans Flid var temmelig ujevn og øgedes ikke med Aarene». Lærarane ved Christiania Kathedralskole gav også uttrykk for at Wergeland måtte haldast «stramt i tømme» av di han var «høist selvraadig og næseviis», og han fekk skriftlege merknadar for usedelighet og dertil karakteren «maadelig» i «Flid og Fremgang»^5-6.

Studieår

Hausten 1825 starta Wergeland å studere ved Det kongelige Frederiks Universitet (i dag Universitetet i Oslo). I eit brev til ei veninne skildrar han tida slik: «Da jeg kom til Universitetet slap Skolen en urolig, spectakelfuld Dreng paa 17 Aar ud i Verden.»⁷ Frå 1826-29 studerte han teologi og avla teologisk embetseksamen i 1829. Seinare studerte han også medisin i to år, dog utan å fullføre utdanninga. Parallelt med studia tok han for alvor fatt på sin forfattargjerning. Han hadde rett nok produsert mykje allereie; berre 13 år gamal fekk han sitt første arbeid, segna «Blodstenen» på trykk i Morgenbladet.⁸ Han skreiv både dikt og skodespel, og debuterte som dramatikar i 1827 med farsen «Ah!» og som lyrikar med samlinga «Digte. Første Ring» i 1829.

Litterær produksjon

Grovt sett kan ein dele Wergeland sin produksjon inn i to delar. Den seriøse delen signerte han med eige namn, medan den meir satiriske og farseaktige vart publisert under pseudonymet Siful Sifadda. Sjangermessig sett var han mest påvirka av romantikken, og henta inspirasjon særleg frå britiske og tyske romantiske forfattarar (noko m.a. debuten «Blodstenen» syner). Hans største forbilde skal ha vore Lord Byron (1788–1824)⁹.

Det er likevel mest uråd å plassere Wergeland inn i ein bestemt litterær bås; han sjonglerte problemfritt med satiriske, humoristiske, realistiske og rasjonalistiske tekstar. Og sjølv om ein del av hans dramatiske og farseaktige produksjon er typiske tidsbilete som det i dag er mest umogleg å setje seg inn i, kan ein framleis ha glede av stykker som «De sidste Kloge», «Engelsk Salt» og «Vinægers Fjeldeventyr».¹⁰ Sistnemnde skal ha vore ei viktig inspirasjonskjelde til Henrik Ibsen (1828–1906) sitt drama «Peer Gynt». Ei anna retning Wergeland introduserte i Noreg, var dramatisk-episke diktsyklusar – melodramatiske tekstar med lyriske høgdepunkt. Her bør «Spanjolen», «Cæsaris», «Den engelske Lods» og «Jan van Huysums Blomsterstykke» (ein såkalla «ekfrase») nemnast. Dette siste vert av mange rekna som det mest fullenda Wergeland skapte.

Jan van Huysum sitt måleri frå 1730, som inspirerte Wergeland. Bildet er del av samlinga til Kunstmuseet i København, men var på Wergelands tid eigd av amtmann Thygeson på Nordre Skøyen Hovedgård.

Inspirasjonen oppstod då Wergeland såg van Huysum sitt måleri (skapt ca. 1730) hjå amtmann Thygeson på Nordre Skøyen Hovedgård. Utdrag frå «Jan van Huysums Blomsterstykke»:

Og, endskjøndt I er’ saa sande,
maa jeg Troe, I aldrig gro’de
blandt de andre paa vor Klode,
men engang i Edens Lande:
Blomstre vel, men endnu mere:
Blomsterblomstre, disse liig,
som fortrylle os i Haven,
som en Aand i Himmerig
ligner Liget under Graven.

Salmar og songar

Wergeland søkte på fleire prestestillingar, men til sitt store vonbrot fekk han alltid avslag. Kyrkjedepartementet vurderte det kvar gong for meir enn «tvivlsomt, hvorvidt han besidder den Characterens Modenhet og Sindighed, at man med Tryghed kunde anbetroe ham Bestyrelsen af en Menighed».¹¹ Han vikarierte imidlertid ved fleire høve for far sin på Eidsvoll, og typisk for preikene hans, var at han gjerne stilte med ein nyskriven salme til mest kvar gudsteneste. Ein av desse, «Den prektigkledde sommerfugl» er å finne som nr 292 i Norsk Salmebok 2013. Her framført av Lars Lillo-Stenberg (m.fl.) i Kulturkirken Jakob, Oslo, 2008:

Wergeland var også ein ivrig forfattar av songar i ulike sjangrar. Sjømannsviser, folkeviser og barneviser stod hyppig på repertoaret. Eit døme frå 1840 er «Brylluppet paa Styri».

Kjærleiksdikt

Fram til sin død utgav Wergeland også ei rekkje andre enkeltståande dikt som vert rekna som makelause i norsk litteratur. Eit døme er «Den første Sommerfugl» frå 1837. Forlovinga med Amalie Sofie Bekkevold førte til inspirerte høgdepunkt som «Den første Omfavnelse» frå 1838 og «Smukke Skyer» (1839). Diktet «Det første Haandtryk» (1838)^a var det første av dikta han skreiv til sin vordande ektefelle (Amalie), og her er den romantiske (og nyforelska!) Henrik verkeleg i sitt ess:

Det første Haandtryk

Din Puls har banket min imod.
Forente var vi Blod i Blod.
Det var i faa Sekunder bare.
Ei længer Salighed kan vare.

Hvor mildt din bløde Aare slog!
Men min i høje Bølger jog.
Nær med sin Purpurstrøm den fulde
besprængt dit Jomfrubelte skulde.

Saa ømt og fast ei Aander to
kan sine Vinger sammensnoe,
saa flyder Flamme ei i Flammen
som vore Hænder hvilte sammen.

Mit Blod har siden da ei hvilt,
men stormende i Aaren ilt.
Har det da Sjel, som ei forglemmer?
Det Slaget end af dit fornemmer.

O, vore Hjerter længer maae
ei skilte ad, min Elskte, slaae.
De høje Stjerner saae og taalte,
at deres Aarer (Strømme?) sammenstraalte.

Politisk engasjement

Wergeland var ein ivrig samfunnsdebattant og kritikar; det var knapt eit tema i samtida han ikkje hadde (til dels sterke) meiningar om, også kva gjaldt forhold langt utanfor Noreg sine grenser. Ideologisk var han djupt inspirert av ideala som låg til grunn for den franske revolusjonen – «likheit, friheit og brorskap» og var ein frontfigur i den tilsvarande nasjonalpatriotiske rørsla som oppstod i Noreg åra etter grunnlovsvedtaket i 1814.

Då han (endeleg) fekk fast jobb (som arkivar i Universitetsbiblioteket i 1836), starta han å utgje ein patriotisk pamflett: «For Meningmand». Året før hadde han overteke redaktørjobben av «Statsborgeren. En Tidende for Norges Vel», der innhaldet var radikalt-demokratisk og såleis i opposisjon mot embetsmannsklassa si maktstilling.¹²

Særleg må hans engasjement i jødesaka¹³ (omhandlande paragraf 2 i grunnlova som nekta jødar og jesuittar tilgang til Riget/Noreg) nemnast. I tillegg til avisartiklar og innlegg i talrike debattar, utgav han to diktsamlingar til støtte for denne saka. «Jøden» vart utgjeven rett før jødesaka skulle opp i Stortinget for første gong (9. september 1842), og diktaren sørga for at samtlege stortingsrepresentantar i fekk tildelt kvar sitt eksemplar i forkant av prosessen. Samlinga vart også dedisert til «Det norske Storthing». Frå denne samlinga (med undertittel «Ni blomstrende Thorneqviste»), presenterer vi «Sandhedens Armee»¹⁴, dei to første og to siste versa.

Sandhedens Armee

Ord? Som Verden saa foragter?
Ord i Digt?
Endnu meer foragteligt!
Ak, hvor usle disse Magter
til at fegte
for den Sandhed I fornegte!

Lyn bør slaa og Tordner rulle
foran den.
Sendt tilhjælp fra Himmelen,
Legion af Engle skulde
sine Fløje
sprede viden om den Høje.
—
Fremad, med Viziret lettet,
Sandhedsord!
Thi den største Magt paa Jord
Eder er af Gud forjettet:
at I kunne
ikke dø, I Sandhedsmunde!

Derfor modige, I Dverge!
Sandheds Sag
seirer kun i Nederlag.
Stormer Løgnens Ørkenbjerge!
Hen I veire
dem og Fordoms Taageleire!

Då saka på nytt skulle opp i Stortinget i 1845, fylgde Wergeland på sjukeleiet opp med «Jødinden» (undertittel: «Elleve blomstrende Thorneqviste») i 1844. I dikta «Kvinderne paa Kirkegaarden»¹⁵ og «Røst i Ørkenen»¹⁶ kritiserer han det han meiner er manglande nestekjærleik og medmenneskelegheit hjå folk som kallar seg kristne. Forholdet mellom ei inkluderande og ei ekskluderande haldning overfor framande (underforstått jøder) er framstilt i «Jeg er nu saadan jeg», der det m.a. står:

Paa Kjærlighedene gjæstfri Fad
om nøjsom, uden Pynt,
bestandig findes lagt igjen
Taknemlighedens Mynt.

Wergeland fekk ikkje oppleve at kampen hans for jødane sin sak vart krona med siger. Først i 1851 vart paragraf 2 i Grunnlova endra. Men hjå jødane fekk han ei høg stjerne¹⁷; m.a. vart eit monument påkosta av jødar i utlandet avduka på Wergeland si grav 17. juni 1849. På sokkelen si bakside er inngravert: «taknemmelige jøder udenfor norriges grændser reiste ham dette minde MDCCCXLVII». Han involverte seg også i kampen for kommunalt sjølvstyre; ein kamp som førte til at formannskapslovene vart vedtekne i 1837.

Kontroverser og ruinerande rettssaker

Ikkje uventa førte dei mange kontroversielle og radikale utspela hans til rabalder og fiendskap. Feiden med den jamngamle diktarkollegaen Johan Sebastian Welhaven oppstod under studenttida og varte livet ut.¹⁸ Like fullt (og pussig nok) fekk Welhaven æra av å illustrere tittelbiletet til det storstilte 720-siders eposet «Skabelsen, Mennesket og Messias» (1830).²⁰ Og om nokon har 12.800 kroner til overs, kan førsteutgåva kjøpast her.

Plakett på veggen i Skippergata 3, der Wergeland traff Amalie Sofie Bekkevold i 1838. Foto: Anne-Sophie Ofrim / cc by-sa 4.0 / Wikimedia Commons.

Då striden med Welhaven stod på som verst, forfatta Wergeland songstykket «Campbellerne (full tittel: Campbellerne eller Den hjemkomne Søn)²¹, som gjekk for fulle hus tre kveldar på Christiania Theater i januar og februar 1838. Wergeland sitt honorar var 390 speciedaler, og for denne summen vart han i stand til å kjøpe seg ei hytte i Grønlia under Ekeberg og flytta dit. Ofte rodde han til og frå over Bjørvika, og hadde då årane sine ståande hjå ein handelsmann i Skippergata 3. Døtra til handelsmannen var tidlegare nemnde Amalie Sofie Bekkevold, som han seinare gifta seg med.

Til begge sin sorg vart ekteskapet barnlaust (Amalie Sofie fekk imidlertid mange born i eit seinare ekteskap). I januar 1841 kjøpte han tomta der den noverande kunstnaræresboligen (sidan 1922) «Grotten» vart bygd. Wergeland teikna huset sjølv, rett nok med ei viss hjelp frå den danske arkitekten Linstow (som m.a. teikna det norske slottet). Her budde Amalie og Henrik frå 17. mai 1841 til han vart nøydd å selje det den 15. april 1845 (sjå under).

Grotten, som Wergeland bygde i 1841. Frå 1922 Statens kunstnaræresbolig. Foto: Ole Berg-Rusten / NTB.

Men det var konflikta med sakføraren i Eidsvoll, prokurator Jens Obel Praëm¹⁹, som vart den pekuniært mest belastande. Under ein hissig konfrontasjon sommaren 1828, kom den tjue år gamle studenten H. W. i skade for å kalle prokuratoren ein «blodsugar», i nærvær av fleire vitner. Dette synte seg å verte skjebnesvangert, for då Wergeland same år kom i rettsleg strid med ein offiser i høve avmønstringa hans på Gardermoen, synte det seg at offiseren sin forsvarar nettopp var prokurator Praëm.

Striden skjerpa seg ytterlegare då Wergeland i Morgenbladet 15. april 1831 kalla Praëm ein «Forbryder mod Stat og Menneskehed», noko som resulterte i at Praëm, no som fornærma embetsmann, anla sak mot Wergeland. Rettssaka enda i eit forlik i 1844, som imidlertid påla Wergeland å dekkje saksomkostnadane. Desse var etter fleire år med rettsmøter så høge at sjølv ikkje salet av «Grotten» hjalp særleg mykje.

I åra 1949–77 var Henrik Wergelands portrett motivet på den norske hundrekroneseddelen. I 1945 vart han portrettert på tre frimerker.

Forholdet til kong Karl Johan

Wergeland beundra Karl Johan, og meinte han var ein «revolusjonens sønn». Men han meinte også at det måtte vere fullt mogleg og akseptabelt å kritisere han, og Wergeland handla rett som det var i strid med kongen sine direktiv, både i ord og i gjerning, noko han mellom anna skildrar i det posthume sjølvbiografiske verket «Hassel-Nødder».²² Ikkje minst var han innbiten motstandar av kongen sitt forslag om at Noreg sin nasjonaldag skulle vere 4. november (1814), dagen då personalunionen med Sverige vart iverksett.²³

Kongen var på sin side stort sett sympatisk innstilt til Wergeland; særleg sette han pris på diktet «Kongens Ankomst» (1838).²⁴ I mars 1839 tilbaud han den økonomisk svakstilte Wergeland ein årleg pensjon frå eiga kasse, førebels for to år i påvente av eit fast embete. Wergeland tok imot på det vilkår at han kunne «gjengjelde det med fritvalgte Arbeider for Almuens Oplysning»²² I 1839 starta han å utgje bladet «For Arbeiderklassen», eit prosjekt han heldt fram med også på dødsleiet. Han var oppteken av arbeidet for folkeopplysning heile livet. I 1841 tilsette kongen Wergeland som Noreg sin første riksantikvar – dette i strid med regjeringa si innstilling. Han vart verande i stillinga heilt fram til sin død.

Wergeland og 17. mai

Henrik Wergeland er – om nokon – 17. mai-feiringa sin far og fadder. Hovudmotivet hans var å sikre at minnet om grunnlovsstiftinga ikkje skulle gå tapt, og han arbeidde iherdig på fleire felt for å fremje denne dagen som norsk nasjonaldag. Hans første store bidrag til saka, var talen han heldt ved avdukinga av Krohg-støtta²⁵ 17. mai 1833, 24 år gamal. Fleire tusen var frammøtte for å heidre minnet til juristen og stortingspresidenten Christian Krohg (1777-1828) og Wergeland sin tale var eit retorisk meisterverk. Noko ein eigentleg ikkje skulle tru var mogleg, tatt i betraktning dei «noget uformelle førebuingane» hans.²⁶ Vidare propaganderte han ustanseleg for 17. mai både i skrift og tale. Han skreiv fleire 17. maisongar, skodespel og dikt som handla om nasjonaldagen. Den siste 17. mai han levde, skjenka han ein sølvpokal til heimbygda Eidsvoll. Denne eksisterer den dag i dag, og har følgjande innskrift:

Gid 17, mai, den velsignte blant Dage,
bestandig maa skjønnere vende tilbage.
I Eidsvoll er Norriges Frihed fød.
Thi tøm der med Jubel mit Gyldenskjød.

På dødsleiet og etterord

Vi nemnde innleiingsvis Wergeland sin enorme produksjon frå sjukesenga. I tillegg til prosa og lyrikk, dreiv han også ein omfattande korrespondanse. Mellom anna dette: «Jeg fik min knæk af de gamle Muure på Agershuus. Man fyrede for svært i ovnene her i de allersidste Dage i April, da vi havde stærkt Solskin, og jeg befalte, at man idetmindste skulde lade være at lægge i mit værelse. Jeg kommer varm på Kontoret, kaster Kjolen af og sætter mig til Pulten i bare Skjorteærmerne uden at tænke paa at der ikke var i Ovnen. Efter en Timestid betages jeg af en saadan Kuldegysen langs Ryggen, at jeg maatte gaae hjem.» (Utdrag frå brev til Statsråd Collet, 22 november 1844)²⁷

Henrik Wergeland på dødsleiet, teikna av A. Tidemand..

Frå 2. mai 1844 vart Wergeland sengeliggjande etter råd frå lækjaren sin. Sett bort ifrå eit par sjukehusopphald og nokre få turar ut, var han lenka til senga heilt fram til han gjekk ut av tida 12. juli 1845, 37 år gamal. Den gongen meinte lækjarane at dødsårsaka var tuberkulose og lungebetennelse; nyare forsking held det for sannsynleg at det var lungekreft som tok livet hans.

Wergeland kjempa heile livet for dei svake, dei utsatte, dei fattige og utstøytte. Systra Camilla Collett gav bror sin mellom anna dette minneordet: «På Ballerne tog han altid de uheldigste Damer op, og mangen en, som ellers ikke fik danse, førte han i Vinden»²⁸ Litteraturprofessor Sigmund Skard hevda om Wergeland at «Biografien hans er full av dei snodigaste tverrkast og bukkesprang; slik er no eingong geniet.»²⁹ Eg siterer til slutt eit avsnitt frå Store norske leksikon³⁰:

«Wergeland ble bare 37 år gammel, men det er noe grenseløst over hans skrifter som alltid imponerer de som har anledning til å vie det den nødvendige oppmerksomheten. Samtidig som forfatterskapet har en overveldende bredde og variasjon, rommer det også høydepunkter der norsk litteratur strekker seg til sitt mest formfullendte og sublime. Som lyriker har han hatt en dyp og varig innflytelse på norsk litteratur, fra Bjørnstjerne Bjørnson, Olav Aukrust og Olav Nygard, via Olav H. Hauge til Jan Erik Vold og moderne samtidslyrikere.»

Gudstrua hadde han intakt livet ut. Det siste brevet han skreiv – adressert til professor Halvor Heyerdal Rasch datert 6. juli 1845 – vert avslutta slik: «Seer jeg Dem ikke, saa Levvel af Hjertet. Vi ses nok igjen paa et Sted, vi ville have Grund til at være ligesaa fornøjde med». Vi avsluttar denne vesle (og diverre altfor overfladiske) artikkelen med eitt av hans mest berømte og kjende dikt, som også var eitt av dei aller siste han skreiv – «Til min Gyldenlak» (1845):

Til min Gyldenlak

Gyldenlak, før Du din Glands har tabt,
da er jeg Det hvoraf Alt er skabt;
ja før Du mister din Krones Guld,
da er jeg Muld.

Idet jeg raaber: med Vindvet op!
mit sidste Blik faar din Gyldentop.
Min Sjel dig kysser, idet forbi
den flyver fri.

Togange jeg kysser din søde Mund.
Dit er det første med Rettens Grund.
Det andet give du, Kjære husk,
min Rosenbusk!

Udsprungen faaer jeg den ei at see;
thi bring mig Hilsen, naar det vil skee;
og siig, jeg ønsker, at paa min Grav
den blomstrer af.

Ja siig, jeg ønsker, at paa mit Bryst
den Rose laa, du fra mig har kyst;
og, Gyldenlak, vær i Dødens Huus
dens Brudeblus!

Noter:

^a (useriøs fotnote) Dette diktet gjorde djupt inntrykk på ein ung gymnasiast ein gong i tida. Ved fleire høve freista vedkomande å imponere jamgamle jenter ved høgtidsam deklamasjon. Diverre utan snev av suksess. Vedkomande ynskjer å vere anonym.

Kjelder og kuriosa:

Cato Schiøtz og Bjørn Ringstrøm, «Norske førsteutgaver», Bjørn Ringstrøms Antikvariat, Oslo 2006.
Ei omfattande oversikt over Wergeland sin produksjon, finn ein her: https://no.wikipedia.org/wiki/Verk_av_Henrik_Wergeland
Dikt av Wergeland: https://www.dokpro.uio.no/wergeland/WI2/WI2089.html
Kan Wergeland ha hatt diagnosen ADHD? https://tidsskriftet.no/2008/12/medisinsk-historie/ville-henrik-wergeland-i-dag-ha-fatt-diagnosen-adhd
https://snl.no/Henrik_Wergeland
https://no.wikipedia.org/wiki/Henrik_Wergeland
«Vademecum eller Collection de Carricatures ved H.W.» – eit ungdsomsverk med karikaturteikningar av 16 år gamle Wergeland: https://www.nb.no/vademecum/om_vademecum.php

Har du innspel til vår nye kulturspalte? Kanskje har du ein (norsk) yndlingsdiktar – eller eit yndlingsdikt – du gjerne vil presentere? Skriv til kultur@document.no

Vi garanterer tilbakemeldingar på alt stoff vi mottek – og alle som ynskjer det, kan sjølvsagt skrive under pseudonym.

Kjøp Paul Grøtvedts bok!